Trzeci sektor zamiast powstań. Polskie stowarzyszenia w Księstwie Cieszyńskim w latach 1842–1918
Początki, jak to początki, były skromne. W 1842 roku grupka uczniów gimnazjum ewangelickiego w Cieszynie założyło kółko samokształceniowe pod nazwą Złączenie Polskie. Rozpadło się już rok później, gdy spiritus movens całego przedsięwzięcia, Paweł Stalmach, wyjechał z Cieszyna. W 1847 roku powstało kolejne pod nazwą Towarzystwo uczących się języka polskiego na ewangelickim gimnazjum w Cieszynie. Również to kółko szybko zakończyło działalność. Gimnazjaliści nie snuli wielkich planów – chcieli jedynie szlifować znajomość literackiej polszczyzny.
Przełomem okazał się rok 1848, kiedy powstały Towarzystwo Cieszyńskie dla Wydoskonalenia się w Języku Polskim oraz Biblioteka dla Ludu Kraju Cieszyńskiego, pierwsza polska biblioteka publiczna w naszym regionie. Jak widać akcenty były położone na szeroko rozumianą literaturę. Niestety, oba stowarzyszenia zostały zlikwidowane w 1854 roku. Był to efekt restrykcyjnej polityki władz austriackich, które po upadku Wiosny Ludów wycofały się z wielu podjętych wówczas reform.
Dopiero przemiany konstytucyjne z lat sześćdziesiątych XIX wieku wraz z przyjęciem pakietu ustaw zwanych Konstytucją Grudniową w 1867 roku stworzyły stabilne ramy do funkcjonowania, mówiąc dzisiejszymi słowami, trzeciego sektora.
Już w 1861 roku powstała Czytelnia Ludowa w Cieszynie. Słowo „czytelnia” nie do końca oddaje jej charakter – był to w istocie dom kultury. W Czytelni Ludowej można było pograć w bilard, napić się piwa, zobaczyć występy teatralne miejscowych amatorów. Dość szybko polscy działacze pokłócili się odnośnie w kierunku, w jakim ma podążać stowarzyszenie. Paweł Stalmach stawiał na bardziej rozrywkowy charakter, trochę podprogowo promując szeroko rozumianą polską kulturę, z kolei Jan Śliwka miał wizję, nazwijmy to, bardziej konserwatywną. W latach 1869–1871 podobnie czytelnie, choć działające na mniejszą skalę, powstały w Drogomyślu, Jabłonkowie i Skoczowie.
Z czasem przybywało polskich stowarzyszeń, które można podzielić na kilka grup. Jedna z nich kontynuowała kierunek zapoczątkowany przez Czytelnię Ludową – czyli popularyzowała szeroko rozumianą polską kulturę. W 1873 roku powstało Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku, zajmujące się czytelnictwem, życiem muzycznym (chóry), teatrem amatorskim i nade wszystkim działalnością wydawniczą. Nastawione było na ludność katolicką, z kolei protestanci zapisywali się do założonego w 1881 roku Towarzystwa Ewangelickiej Oświaty Ludowej.
Jedną z ważniejszych – o ile nie najważniejszą – sferą zainteresowań polskich działaczy narodowych było szkolnictwo. W 1872 roku powstało Towarzystwo Naukowej Pomocy Księstwa Cieszyńskiego, którego członkowie fundowali stypendia uczniom i studentom z regionu. Największym wyzwaniem dla miejscowych Polaków stało się otwarcie polskiej szkoły średniej. W tym celu w 1885 roku powstała Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, która dekadę później dopięła swego. W 1895 roku w Cieszynie rozpoczęło działalność polskie gimnazjum. Członkowie Macierzy poszli za ciosem, otwierając kolejne w Orłowej w 1909 roku, a także organizując polskie szkolnictwo na poziomie podstawowym.
Nie było też tak, że polscy uczniowie pozostawali bierni. W 1861 roku w gimnazjum katolickim w Cieszynie powstało tajne Towarzystwo Narodowe, dwa lata później w gimnazjum ewangelickim równie tajna Wzajemność. Z czasem obie organizacje połączyły się w stowarzyszenie Jedność, przez które przewinęło się w sumie około 350 osób.
Oprócz „nadbudowy” polscy działacze narodowi zadbali o „bazę”, starając się o poprawę sytuacji materialnej Polaków z Księstwa Cieszyńskiego. W 1868 roku powstało Towarzystwo Rolnicze dla Księstwa Cieszyńskiego. Z czasem część katolików uznała, że protestanci zdobyli w organizacji zbyt wielkie wpływy, dlatego zaczęli zakładać własne kółka rolnicze, zorganizowane w 1897 roku w Centralnym Związku Katolickich Kółek Rolniczych. Żywot tej organizacji okazał się krótki. Na szczęście rozsądek wziął górę nad animozjami wyznaniowymi i Towarzystwo Rolnicze Księstwo Cieszyńskie przetrwało, zrzeszając osoby zajmujące się rolnictwem wszystkich wyznań.
Bardzo ważną rolę odgrywały stowarzyszenia związane z bankowością spółdzielczą, często pozostające w cieniu organizacji bardziej akcentujących kwestie narodowe. Były to Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek w Cieszynie (zał. 1873) oraz Związek Kas Spółdzielczych w Księstwie Cieszyńskim (zał. 1908).
Przełom XIX i XX wieku przyniósł powstanie coraz to bardziej wyspecjalizowanych stowarzyszeń. W 1889 roku w Ustroniu założono Kółko Pedagogiczne, przekształcone w 1896 roku w Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, które zajmowało się rozwojem zawodowym miejscowych nauczycieli. W celu dokumentacji dziedzictwa etnograficznego i historycznego regionu w 1901 roku powołano do życia Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie. W 1910 roku odbyło się zebranie założycielskie Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid”.
Oprócz tego od końca XIX wieku powstawały stowarzyszenia w Zagłębiu Karwińsko-Ostrawskim, będącego terenem gwałtownej industrializacji. W 1897 roku założono towarzystwo oświatowe „Jedność”, które dziesięć lat później połączyło się z Macierzą Szkolną Księstwa Cieszyńskiego. Aktywną działalność w trzecim sektorze prowadzili również socjaliści, zakładając m.in. w 1908 roku Robotnicze Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Siła”. Dodatkowo, na Śląsku Cieszyńskim pojawiły się oddziały polskich organizacji spoza regionu (Towarzystwo Szkół Ludowych, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Uniwersytet Ludowy).
Słowem, w Księstwie Cieszyńskim polski trzeci sektor rozwijał się bujnie. Jak wyliczył historyk Stefan Król, w samej książce adresowej Cieszyna z 1914 roku pojawia się 35 polskich organizacji. Był to przejaw modernizacji i zarazem element kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. Miejscowi Polacy walczyli, by w pełni być „gospodarzami na swojej ziemi”. Będąc obywatelami państwa austriackiego, domagali się równouprawnienia z preferowanymi przez państwo Niemcami.
Działalność w stowarzyszeniach nie wydaje się tak widowiskowa jak czyny zbrojne, ale to właśnie ona pozwoliła Polakom z Księstwa Cieszyńskiego osiągnąć tak wiele – i zarazem jest pewną naukę dla potomnych.
Bibliografia
French Irena, Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid” i rozwój polskiej turystyki w Beskidzie Śląskim w czasach austriackich, „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 7, 2020.
Gruchała Janusz, Nowak Krzysztof, Dzieje polityczne, [w:] Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848–1918), red. Krzysztof Nowak, Idzi Panic, Cieszyn 2013.
Grudniewska Hanna, Początki Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 7, 2020.
Król Stefan, Polskie stowarzyszenia, organizacje kulturalne i oświatowe Śląska Cieszyńskiego (od połowy XIX stulecia), [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne. Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej, red. Władysław Sosna, Cieszyn 2001.
Król Stefan, Stowarzyszenia społeczne wspierające działalność szkół na Śląsku Cieszyńskim przed I wojną światową, „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 7, 2020.
Mrowiec Ewa, Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej w Cieszynie (1881–1905), „Rocznik Teologiczny” 55, 2013, 1–2.
Polak Jerzy, Polskie ochotnicze straże pożarne na Śląsku Cieszyńskim w czasach austriackich. Zarys problematyki, „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 7, 2020.
Polskości bastion. Szkice z dziejów Macierzy, red. Robert Danel, Cieszyn 1985.
Spyra Janusz, Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek, Związek Spółek Rolniczych i inne polskie instytucje życia finansowego na Śląsku Cieszyńskim przed 1918 r., „Cieszyńskie Studia Muzealne / Těšínský muzejní sborník” 7, 2020.
Artykuł powstał w ramach projektu pt.: „Generacja pamięci. Cieszyńskie drogi do Niepodległej” dofinansowanego ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022 w ramach Programu Dotacyjnego „Niepodległa”.
Komentarze
Prześlij komentarz